अनुबन्धचतुष्टयम्

विषयश्चाधिकारी च सम्बन्धश्च प्रयोजनम्।                                                      
अनुबन्धं विना ग्रन्थे मङ्गलं नैव शस्यते॥१३८॥

विषयः अधिकारी सम्बन्धः प्रयोजनम् इति अनुबन्धचतुष्टयम्। सर्वेषां ग्रन्थानामादौ अनुबन्धानां निरूपणं क्रियते।

शास्त्रम्

किं नाम शास्त्रं कि तस्य लक्षणमिति स्यादाशङ्का। तल्लक्षणमेवमुक्तम् -

प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा नित्येन कृतकेन वा।                                                                   

पुंसां येनोपदिश्येत तच्छास्त्रमभिधीयते॥

यत् पुंसां नित्येन अनित्येन वा प्रवृत्तिं निवृत्तिं वा अवबोधयति तत् शास्त्रम्। कारिकान्तरम् -

शासनात् शंसनात् शास्त्रं शास्त्रमित्यभिधीयते।                                                       

शासनं द्विविधं प्रोक्तं शास्त्रलक्षणवादिभि:॥

शास्त्रपदस्य अर्थद्वयं शासनं शंसनं चेति। शासनं द्विविधं प्रवृत्ति: निवृत्तिर्वा। शासनार्थे शास्त्रं क्रियाप्रेरकमत: पुरुषतन्त्रम्। शंसनार्थे शास्त्रं ज्ञानपरमत: वस्तुतन्त्रम्।

दर्शनानि

कणादस्याक्षपादस्य व्यासस्य कपिलस्य च।                                                                       

 पतञ्जले: जैमिनेश्च दर्शनानि षडेव हि॥१३३॥

शैवं च वैष्णवं शाक्तं सौरं वैनायकं तथा।                                                               

स्कान्दं च भक्तिमार्गस्य दर्शनानि षडेव हि॥१३४॥

कणादस्य वैशेषिकदर्शनम् ।(अक्षपाद: - गौतम:) गौतमस्य न्यायदर्शनम्। व्यासस्य उत्तरमीमांसादर्शनम् (वेदान्तदर्शनम्)। कपिलस्य सांख्यदर्शनंम्। पतञ्जले: योगदर्शनम्। जैमिने: पूर्वमीमांसादर्शनम्  इति षट् आस्तिकदर्शनानि। शैवं वैष्णवं शाक्तं सौरं वैनायकं स्कान्दम् इति षट् भक्तिमार्गस्य दर्शनानि। श्लोके चार्वाकबौद्धजैनाख्यानि नास्तिकदर्शनानि नोक्तानि।

व्याख्यानम्

पदच्छेदः पदार्थोक्तिः विग्रहो वाक्ययोजना । आक्षेपश्च समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥

व्याख्यानमिति तत् कथ्यते यत्र एते षडंशाः भवन्ति । ते च पदविभागः पदार्थानां कथनम्, समासानां विग्रहप्रदर्शनम्, वाक्यानां योजनम्, आक्षेपः समाधानम् इति । तद्यथा काशिकाग्रन्थे वृद्धिरादैच् इति पाणिनीयसूत्रस्य निरूपणावसरे, पदच्छेदः – वृद्धिः आत्-ऐच्, पदार्थोक्तिः – वृद्धिः संज्ञा आत् दीर्घाकारात् ऐच् – ऐ औ, विग्रहः – आत् च ऐत् च आदैच् । वाक्ययोजना – आदैच् आ ऐ औ एते वृद्धिसंज्ञकाः स्युः, आक्षेपः – ननु अयं नियमः प्रसिद्धः यत् उद्देशमुक्त्वा ततः विधेयः वक्तव्यः इति ? कथमत्र विधेयस्य सूत्रस्य प्राथम्यम् ? समाधानम् – वृद्धेः मङ्गलार्थकत्वात् तस्य प्राथम्येन प्रयोगः ।

व्याकरणशास्त्रस्य प्रमुखाः ग्रन्थाः

अष्टाध्यायी – पाणिनिः

वार्तिकम् – वररुचिः (कात्यायनः)

महाभाष्यम् – पतञ्जलिः

        1.    प्रदीपः – कैयटः (महाभाष्यव्याख्यानम्)

        2.   उद्योतः – नागेशः (महाभाष्यव्याख्यानम्)

सूत्रक्रमेण व्याख्यानम्

काशिका – वामनः, जयादित्यः

        1.   न्यासः – जिनेन्द्रबुद्धिः (काशिकाव्याख्यानम्)

        2.   पदमञ्जरी – हरदत्तः (काशिकाव्याख्यानम्)

शब्दकौस्तुभः - भट्टोजिदीक्षितः

प्रक्रियाक्रमेण व्याख्यानम्

प्रक्रियाकौमुदी – रामचन्द्राचार्यः

          1. प्रसादः – विट्ठलाचार्यः (व्याख्यानम्)

सिद्धान्तकौमुदी – भट्टोजिदीक्षितः

          1. बालमनोरमा – वासुदेवदीक्षितः (कौमुदीव्याख्यानम्)

          2.  तत्त्वबोधिनी – ज्ञानेन्द्रसरस्वती (कौमुदीव्याख्यानम्)

          3.  प्रौढमनोरमा – भट्टोजिदीक्षितः (कौमुदीव्याख्यानम्)

              a.   बृहच्छब्दरत्नम्, लघुशब्दरत्नम् – हरिदीक्षितः (भट्टोजिदीक्षितस्य पौत्रः, नागेशभट्टस्य अयं ग्रन्थः इति केचित्)

              b.   रत्नप्रभा – सभापत्युपाध्यायः

              c.   सरला – नेनेपण्डितगोपालशास्त्री

              d.   प्रभा – भाण्डारिमाधवशास्त्री

              e.   बृहच्छन्देन्दुशेखरः, लघुशब्देन्दुशेखरः – नागेशभट्टः (व्याख्यानम्, स्वतन्त्रविचाराश्च । भट्टोजिदीक्षितानां पौत्रस्य शिष्यः)

                                    i.   चन्द्रकला – भैरवमिश्रः (शेखरग्रन्थस्य व्याख्यानम्)

                                   ii.   चिदस्थिमाला – पायगुण्डेवैद्यनाथः (शेखरग्रन्थस्य व्याख्यानम्)

                                  iii.   दीपकः – नित्यानन्दपन्तः (शेखरग्रन्थस्य व्याख्यानम्)

लघुसिद्धान्तकौमुदी - वरदराजभट्टाचार्यः

अन्ये ग्रन्थाः –

वाक्यपदीयम् – भर्तृहरिः

    1.   अम्बाकर्त्री – रघुनाथशर्मा

परिभाषेन्दुशेखरः – नागेशभट्टः

    1.   गदा – पायगुण्डेवैद्यनाथः

    2.   हैमवती – यागेश्वर-ओझा

वैयाकरणभूषणकारिकाः - भट्टोजिदीक्षितः

  वैयाकरणसिद्धान्तभूषणम्/ वैयाकरणसिद्धान्तभूषणसारः – कौण्डिभट्टः (भट्टोजिदीक्षितस्य भ्रातुष्पुत्रः)

        1.   काशिका – हरिरामकेशव काले

        2.   दर्पणम् - हरिवल्लभशर्मा

लघुमञ्जूषा,, परमलघुमञ्जूषा  - नागेशभट्टः 

संस्कृतं संस्कृतिः च

भारतीयपरम्परायां कानिचन पदानि प्रसिद्धानि वर्तन्ते । तत्रापि संस्कारः संस्कृतिः इति पदद्वयं बहुकृत्वः प्रयुज्यते । प्रत्येकं व्यक्तौ विद्यमानानां दोषाणां दूरीकरणाय गुणानाम् आधानाय वा ये च नियमाः उक्ताः ते संस्काराः इति कथ्यन्ते । गर्भाधानादारभ्य आमरणं बहुविधसंस्काराः उक्ताः अस्यां परम्परायाम् । यथा संस्कारैः क्वचित् क्षिप्तमपि पाषाणं विग्रहरूपतां प्राप्य सर्वैः संपूज्यं भवति एवं मनुष्यः अपि देवस्वरूपतां विन्दति । या परम्परा संस्कारघटिता सा संस्कृतिः इति कथ्यते । संस्कारश्च प्राधान्येन व्यक्तिस्तरे भवति । अतः संस्कृतिः अपि व्यक्तौ गुणाधानार्थं दोषापनयनार्थं वा प्रयतते । तस्मात् एव संस्कृतौ धर्मस्य प्राधान्यम् । यस्मात् अभ्युदयनिश्श्रेयससिद्धिः भवति स धर्मः ।  अद्यत्वे नागरीकता प्राधान्यं वहति । अत्र व्यक्तिसंस्कारापेक्षया व्यक्तिस्वातन्त्र्यं प्रधानम् । संस्कारः स्वातन्त्र्यम् अंशतः निर्बध्नाति । अतः अनयोः विरोधः वर्तते इति केचन मन्वते । संस्कारस्य प्राप्त्यर्थं संस्कृतेः पालनार्थं च संस्कृतमपेक्षितमेव । 

संस्कृतं वेदभाषा अतः अपि देवभाषा

       यतश्च इयं वेदभाषा अतः अपि इयं देवभाषा । वेदाः स्वस्य अवगतेः पन्थानं प्रदर्शयन्ति । यः स्वात्मानमेव न जानाति स कथम् इदं जगत् अवगच्छेत् ! यया भाषया वेदाः अवगन्तुं शक्यन्ते सा संस्कृतभाषा । वेदोक्ताः अर्थाः यथा अनया भाषया प्रकाश्यन्ते न तथा अन्यया भाषया । यथा ‘प्रेतः’ इत्यस्य कः अर्थः आङ्ग्लभाषायां वक्तुं शक्यः । Dead इति अस्य विवरणं कर्तव्यम् । किं प्रेतः इत्यस्य तावानेव अर्थः ? प्र-उपसर्गपूर्वकस्य इण् गतौ इति धातोः क्तप्रत्ययान्तं रूपं प्रेतः इति । प्रकर्षेण गतः इत्यर्थः । यः गच्छति सः कुतश्चित् देशात् देशान्तरं गच्छति । अत्र कस्य कुतः गमनम् ? सूक्ष्मशरीरस्य स्थूलशरीरात् गमनम् । एवं च प्रेतः नाम स्थूलशरीरं परित्यज्य गतः इत्यर्थः । प्रेतः इति पदेन स्थूलशरीरात् भिन्नं किञ्चित् सूक्ष्मशरीरं वर्तते, तस्य स्थूलशरीरात् वियोगः एव मरणम् । तच्च सूक्ष्मशरीरं स्वकर्मानुसारं शरीरान्तरप्राप्तये गच्छति इत्यादयः अर्थाः मनसि उपतिष्ठन्ते । किमेते अर्थाः Dead इति एकेन पदेन निर्वक्तुं शक्याः । एषा भाषा संस्कारयुक्ता इत्यतः एव एतावन्तमर्थं बोधयितुं शक्नोति । एवं च संस्कृतं वेदार्थम् अवगमयति तेन च स्वस्वरूपावगमः ।  यतः एवं स्वस्य (देवस्य) अवगतये सहकरोति अतः इयं देवभाषा ।